Fonetika

DANIŞIQ SƏSLƏRI VƏ ONLARIN ƏMƏLƏ GƏLMƏSI.

Dil haqqında elmin “Fonetika” bölməsində danışıq səsləri öyrənilir.
Danışıq səslərinin əmələ gəlməsini, onların bir-birinə münasibəti və fiziologiyasını, keyfiyyət və kəmiyyətini, nitq prosesindəki funksiyasını və s. bu kimi bir çox əlamətlərin qanunauy-ğunluqlarını öyrənən dilçilik şöbəsinə fonetika deyilir. 
Danışarkən tələffüz etdiyimiz səslər danışıq səsləri adlanır. Danışıq səsləri danışıq üzvləri vasitəsilə əmələ gəlir. Danışıq üzvləri aşağıdakılardır: 1) ağ ciyərlər, 2) nəfəs borusu, 3) qırtlaq, 4) səs telləri, 5) ağız boşluğu, 6) dil, 7) dodaqlar, 8) dişlər, 9) burun boşluğu, 10) alt çənə, 11) üst çənə, 12) damaqlar.
Səslərin formalaşması prosesində iştirak edən mütəhərrik üzvlər dil, dodaqlar və alt çənədir. Damaqlar, dişlər və üst çənə isə hərəkətsiz üzvlər hesab olunur.
Danışıq səslərinin əmələ gəlməsində səs telləri, dil və dodaqlar daha fəal iştirak edir. 
Sözün mə'nasını və formasını dəyişdirə bilən ən kiçik dil vahidi fonem adlanır. Azərbaycan dilindəki [n] və [m] səslərindən başqa, yerdə qalan bütün danışıq səslərinin tələffüzündə hava axını ağızdan çıxır. [N] və [m] səslərinin əmələ gəlməsində isə hava axını, əsasən burun boşluğundan çıxır. Ona görə də bu səslərə burun səsləri deyilir.
Səsləri hərflərlə, sözün yazılışını tələffüzü ilə qarışdırmamaq üçün böyük mö'tərizə [ ] işarəsindən istifadə olunur. Səs və sözün tələffüzünü göstərmək üçün böyük mötərizədən ([a], [ayilə]) bir işarə kimi istifadə olunduğu halda, hərf və sözün yazılışında (a, ayilə) bu işarəyə ehtiyac olmur. 

 SAIT VƏ SAMIT SƏSLƏR.

Danışıq səsləri iki cür olur: 
1) saitlər, 2) samitlər. 
Tələffüz zamanı maneəyə rast gəlməyən, musiqili tona malik, çox aydın şəkildə səslənən, deyilərkən hava axını ağızdan sərbəst çıxan səslərə sait səslər deyilir. Dilimizdəki səslərin doqquzu sait-dir: a, ə, e, ı, i, o, ö, u, ü.
Samitlərin tələffüzündə hava axını ağızda müxtəlif maneələrə rast gəlir. Bu səslər maneəli, küylü səslər adlanır. Müasir Azərbaycan dilində olan samit səslər aşağıdakılardır: b, p, v. f, g, k, z, s, j, ş, ğ, x, ç, c, q, (k'), d, t, y, (x'), l, r, m, n, h. 
 

 SAIT SƏSLƏRIN NÖVLƏRI.

Yaranma yerinə və tələf-fü-z üsuluna görə sait səslərin üç növü var: 
1) Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfüqi vəziyyətinə) görə. Bu vəziyyətə görə saitlər iki qrupa ayrılırlar:
a) qalın (dilarxası) saitlər: a,ı,o,u 
b) incə (dilönü) saitlər: ə,e,i,ö,ü 
2) Dilin üst damağa doğru qalxması və alt çənənin nisbətən aşağı enməsinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə. Bu vəziyyətə görə saitlər iki cür olur: 
a) qapalı (dar) saitlər: ı,i,u,ü
b) açıq (geniş) saitlər: a,ə,e,o,ö
3) Dodaqların vəziyyətinə görə. Bu vəziyyətə görə saitlərin iki növü var:
a) dodaqlanan saitlər: o,ö,u,ü
b) dodaqlanmayan saitlər: a,ə,e,ı,i 

SAMIT SƏSLƏRIN NÖVLƏRI. Samit səslərin iki növü var: kar samitlər, cingiltili samitlər.
- Kar samitlər təkcə küydən əmələ gəlir. Dilimizdəki kar samitlər aşağıdakılardır: p, f, (k'), t, ç, s, x, k, (x'), ş, h
- cingiltili samitlərin əmələ gəlməsində isə səs telləri də iş-tirak edir. Buna görə onlar küydən və səsdən ibarət olur. cin-gil-tili samitlər bunlardır: b, v, q, d, c, z, ğ, g, y, j, r, l, m, n
Dilimizdəki kar və cingiltili samitlərin çoxu cütlük təşkil edir: 
b, v, q, d, c, z, ğ, g, y, j, r, l, m, n - 
p, f, (k'), t, ç, s, x, k, (x'), ş, - - - - h
Qeyd: Əslində Azərbaycan dilində 25 (iyirmi beş) samit səs vardır. Bunların 23-nün hərfi işarəsi olduğundan, biz qram-ma-tika kitablarında onların sayını adətən 23 kimi qəbul edirik.
R, l, m, n cingiltili samitlərinin kar qarşılığı, h kar samitinin isə cingiltili qarşılığı yoxdur. 

ƏLIFBA. Şifahi dildə sözlər səslərlə, yazılı dildə isə hərf-lərlə ifadə olunur. Hərf danışıq səsinin yazıdakı şərti işarəsidir.
Hərflərin çap və əlyazması, böyük və kiçik şəkli olur. Bütün hərf-lərin müəyyən sıra ilə düzülüşü əlifba adlanır. Dilimizin əlifbasında 32 hərf vardır. Hərflərin 9-u sait, 23-ü samit səsləri bildirir.
Hərfi işarələr əsasında formalaşan əlifbaların, demək olar ki, hamısında hərflərin sıralanması çox oxşardır. A və B belə əlifbalarda ilk hərfləri təşkil edir. Bu isə qədim dövrlərlə, ilk hərfi yazıların yaranması dövrü ilə əlaqədar olaraq ən'ənəvi hal kimi sabitləşmişdir. Buna görə də ilk hərflərin adı ilə bağlı olaraq alfa, betta birləşməsindən əlifba sözü (rusca alfavit, ingiliscə alrhabet və s.) düzəldilmişdir.
Əlifba sözü ərəb dilində alfa əvəzinə əlif, betta əvəzinə ba birləşməsindən düzəlmiş, Azərbaycan dilinə də ərəb dilindən keçmişdir.
Lüğətlərdə, müxtəlif siyahı və mə'lumat kitiblarında sözlər, adətən, əlifba sırası ilə düzüldüyündən, əlifba sırasını əzbər bilmək hər bir savadlı şəxs üçün vacibdir.
Biz səsləri tələffüz edir və eşidirik. Hərfləri isə yazır və görürük. Hərfləri onların əlifbadakı adları ilə göstərmək lazımdır. Məs: «qapı» sözü dörd hərfdən ibarətdir: “qe”, “a”,“pe”, “ı”.
Əlifbadakı dörd hərf - cingiltili, kar qarşılığı olmayan və bə'zən də sonor samitlər adlandırılan m (“em”), n (“en”), l (“el”) və r (“er”) samitlərindən başqa, yerdə qalan bütün samitlər hərfin arxasına “e” saiti qoşulmaqla deyilir. Məs: b (“be”), d (“de”), x (“xe”), t (“te”), v (“ve”) və s. “K” hərfinin isə iki adı var: “ke”, “ka”. Sait səslərin, hərflərin adı isə yazıldığı şəkildə adlandırılır. Məs: a (“a”), ə (“ə”), u (“u”) və s.

(K) SƏSININ YAZIDA IFADƏSI
«Ke» hərfi iki əsas səsi ifadə edir: 1) (g) samitinin kar qarşılığını – k (“ke”) səsini. Məs: tə(k), şə(k)il, k(örpü) və s; 2) (q) sa-mitinin kar qarşılığını – k («ka») səsini. Məs: mar(k)a, (k)api-tan, maya(k) və s. 
Qeyd: «Ke» hərfi digər hallarda (y) samitinin kar qarşılığı kimi səslənir və bu səs yazıda şərti olaraq (x') kimi işarə olunur və (y) kimi tələffüz olunur. Məs: məktəb – mə(x')təb – mə(y)təb, ürək – ürə(x') – ürə(y) və s.
Əlifbamızda «Ke» hərfinin iki adı var: “ke” və «ka». Miqdarca çox az olan bəzi sözlərdə “q” hərfi də (k) səsini ifadə edir; Məs: nöqsan – nö(k)san, rəqs – rə(k)s, toqqa – to(k)qa, çaqqal – ça(k)qal və s.
 

QOŞASAITLI SÖZLƏRIN YAZILIŞI VƏ TƏLƏFFÜZÜ.

İki sait hərfin yanaşı işləndiyi sözlər qoşasaitli sözlər adlanır. Məs: saat, təəccüb, təbii, dairə, zəif və s. Belə sözlər heç də yazıldığı kimi deyilmir. Eynicinsli qoşa saitli sözlər tələffüz olu-narkən qoşa saitlər bir uzun sait kimi tələffüz olunur. Məs: camaat – cam(a:)t, maaş – m(a:)ş, mətbəə – mətb(ə:), təbii – təb(i:) və s.
Müxtəlifcinsli qoşasaitli sözlərdəki qoşa saitlərin arasına, adətən bitişdirici samitlərdən birini (n, y, s) artırmaqla tələffüz et-mək tələb olunur. Məs: ailə – (ayi)lə, zəif – z(əyi)f, radio – rad-(iyo) və s.
Qeyd: Hərfin yanında qoyulan qoşa nöqtə (:) həmin saitin uzun tələffüz olunduğunu bildirir. Bəzi hallarda müxtəlifcinsli qoşa saitli sözlərdə də saitlərdən biri düşüb o biri uzun tələffüz olu-na bilər. Məs: müəllim – m(ə:)llim, müəyyən – m(ə:)yyən, müa-licə – m(a:)licə, səadət – s(a:)dət, fəaliyyət – f - (a:)liyyət və s.
 

QOŞASAMITLI SÖZLƏRIN YAZILIŞI VƏ TƏLƏFFÜZÜ.

Eynicinsli qoşasamitli sözlərdən bə'zilərinin yazılışı ilə tələffüzü fərqlənir.
- Qoşa tt, kk, pp hərfləri ilə yazılan sözlərdə kar sa-mit-lər-dən ikincisi cingiltili samit kimi tələffüz olunur. Məs: hətta – hət(d)a, səkkiz – sək(g)iz, hoppanmaq – hop(b)anmaq və s. 
- Qoşa qq hərfləri ilə yazılan sözlərdə cingiltili samitlərdən əvvəlincisi kar samit kimi tələffüz olunur. Məs: toqqa – to(k)qa, diqqət – di(k)qət, doqquz – do(k)quz, rəqqasə – rə(k)qasə və s.
- Qoşa yy hərfləri ilə yazılan sözlərin çoxu bir “y” ilə tələffüz olunur. Məs: xasiyyət – (xasiyət), vəziyyət – (vəziyət), ədəbiy-yat – (ədəbiyat) və s.
Digər eynicinsli qoşasaitli sözlər isə yazıldığı kimi tələffüz olunur. Məs: rəssam – rə(ss)am, addım – a(dd)ım, təəssüf – t(ə:) (ss)üf və s.
 

SONU EYNICINSLI QOŞA SAMITLƏ BITƏN SÖZ KÖKLƏRININ YAZILIŞI.

Dilimizdə elə təkhecalı sözlər var ki, onların sonu eynicinsli qoşa samitlə bitir. Belə sözlərə samitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda həmin samitlərdən ancaq biri yazılır. Məs: xətt – xətdə, sirr – sirli, həzz – həzdən və s.
Bu qayda təkcə hiss və küll sözlərinə aid deyil, çünki həmin sözlər bir “s” və ya “l” ilə yazıldıqda başqa mə'na, his, tüstü və kül, torpaq mə'nası verir.
Bu cür sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda söz kökündəki saitlər yerində qalır. Məs: xətt-xəttin, sirr-sirrimiz və s. 
Qoşa samitlə bitən sözlər bir qayda olaraq təkhecalı olur. Məs: dörd, türk, qənd, kənd və s.
 

 SÖZLƏRIN SONUNDA CINGILTILI SAMITLƏRIN YAZILIŞI VƏ TƏLƏFFÜZÜ.

Sözün sonundakı samitin kar, yaxud cingiltili olduğunu (t, yoxsa d; ç, yoxsa c; p, yoxsa b və s.) həmin sözə saitlə başlanan şəkilçi artırmaqla müəyyən etmək olar. Məs: polad – polad-ın, kərpic – kərpic-ə, corab – corab-ı, kitab – kitab-a və s.
Qeyd: Sonu «d» samiti ilə bitən sözlərə samitlə başlanan şəkilçi artırıldıqda və ya samitlə başlanan söz qoşulduqda «d» samiti «t» kimi, saitlə qoşulan söz və ya şəkilçi qoşulduqda isə “d” kimi tələffüz olunur. Məs: palıd-palı(t)da, palıd qozası – palı(t) qozası, palıd – palıd-ın, palıd ağacı – palı(d) ağacı. Bu qayda ilə “b” samiti “p” və “b” kimi, “z” samiti “s” və “z” kimi, “c” samiti “ç” və “c” kimi tələffüz olunur.
Kitab mağazası – kita(p) mağazası; kitab oxumaq – kita(p) oxu-maq; kərpic zavodu – kərpi(ç) zavodu, kərpic ovuntusu – kərpi(c) ovuntusu; almaz – alma(s), almazda - alma(s)da, almazın - alma(z)ın və s.
 

 SONU Q VƏ  K  ILƏ BITƏN ÇOX HECALI SÖZLƏRIN YAZILIŞI VƏ TƏLƏFFÜZÜ.

Son səsi (x) və ya (ğ) kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər “q” ilə yazılır. Həmin sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda “q” samiti “ğ” samitinə keçir. Məs: yataq – yata(ğ)ın, uzaq – uza(ğ)a, otaq – otağ ın, otağ-a və s.
Son səsi (y) və ya y samitinin kar qarşılığı (x') kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər “k” ilə yazılır. Belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda “k” samiti “y” samitinə keçir. Məs: göyçək – göyçə(y)in, çiçək – çiçə(y)in, çiçə(y)ə və s. 

HECA. SÖZÜN SƏTIRDƏN SƏTRƏ KEÇIRILMƏSI QAYDALARI.

Tələffüz zamanı sözlərin asanlıqla bölünə bilən hissələrinə heca deyilir. Sözlərdəki hecaların sayı onda iş-lənən saitlərin sayı qədər olur. Məs: qəh-rə-man-lıq, A-zər-bay-can, i-yir-mi və s. Azərbaycan dilində hecaların əsas tipləri aşa-ğı-dakılardır: 
1) Saf heca. Saf heca bir sait səsdən ibarət olur. Məs: a-ta, o-ğul, ə-ziz və s. Saf hecalar saf-örtsüz hecalar da adlanır.
2) Örtüsüz qapalı heca. Bu cür hecalar saitlə başlanır, samitlə bitir. Məs: al, ot, iç, un, alt, üst və s.
3) Örtülü-açıq heca. Bu tip hecalar samitlə başlanıb saitlə bitir. Məs: bu, nə-nə, ba-la, ye-ni, bo-ru və s.
4) Örtülü-qapalı heca. Bu cür hecalar samitlə başlanır və samitlə də bitir. Məs: gəl, bir, can, qan və s.
Bə'zi sözlərdə samitlərdən sonra apostrof işarəsinin qoyulması onlarda heca bölümünü bildirir. Məs: sür'-ət, sün'-i, Kən'-an, ən'-ə-nə, məs'-ul və s.
Sait səslərdən sonra apostorf işarəsinin işlənməsi saitin uzun tələffüzünü göstərməklə yanaşı heca bölümünü də bildirir. Məs: me' – mar, mö' – tə – ri – zə və s.
Sözlər sətirdən sətrə hecalarla keçirilir. Lakin bir hərfdən ibarət olan hecanı sətrin sonunda saxlamaq və ya yeni sətrə keçir-mək olmaz. Məs: i-nək, sün'-i və s.
Qoşasamitli sözlər sətirdən - sətrə keçirilərkən samitlərdən biri sətirdə saxlanılır, digəri isə yeni sətrə keçirilir. Məs: ad-dım, gül-lə, əl-li, hət-ta, sək-kiz, toq-qa və s.
 

 VURĞU.

Sözdə hecalardan birinin o birinə və ya o birilərinə nisbətən qüvvətli deyilməsinə vurğu deyilir. Üzərinə vurğu düşən heca vurğulu heca adlanır.
Bizim dilimizdə vurğu çox zaman sözün axırıncı hecasının üzərinə düşür. Lakin əvvəlinci hecalarında vurğusu olan sözlər də az deyil. Əsil Azərbaycan sözlərində demək olar ki, vurğu həmişə sözün sonunda olur. Məs: ata, çiçək, çiçəklik, söylə, yazı və s.
Vurğusu son hecaya düşən sözlər müasir dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin təxminən 90%-ni təşkil edir. Belə sözləri, əsasən, aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar.
1) Azərbaycan dilinin öz sözləri: baba, nənə, qardaş, budaq, ürək, bulaq, qaya, yarpaq, barmaq və s.
2) Müxtəlif dillərdən müxtəlif yollarla Azərbaycan dilinə keçib çoxdan işlənən və Azərbaycan dilinin fonetik normalarına az--çox uyğunlaşmış sözlər. Məs: əməl, ləhcə, şiddət, məktəb, tələffüz, şərait, tələbə, saat, lampa, suxarı, çaynik, pambıq, bəkməz, dəstək və s.
3) Vurğusu son hecada olan alınma sözlər. Məs: hava, bəxtəvər, dərya, çəmən, zəmin, asiman, azad, küçə, kağız, vaqon, fay-ton, aqronom, aktiv, proqressiv, monolit, vulkan, avtomat, institut, telefon, partizan, proqram, problem, qəzet, aptek və s.
 

Vurğusu son hecaya düşməyən sözlər dilimizdə azlıq təşkil edirlər. Bu sözlərin demək olar ki, hamısı alınma sözlərdir. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.
1) Bə'zi coğrafi adlar. Məs: Avropa, Asiya, Amerika, Avstraliya, Afrika, Rusiya, Türkiyə, Hollandiya, Fransa, Almaniya, İngiltərə, London, Praqa və s.
2) Rus və Avropa dillərindən alınma terminlər. Məs: poema, komediya, morfologiya, delta, diktatura, texnika və s. 
3) Ərəb və fars dilindən keçmiş bə'zi zərf, bağlayıcı və ədatlar. Məs: xüsusən, məsələn, həqiqətən, bə'zi, bə'zən, bəlkə, amma, həmişə, lakin və s.
 

Qeyd: Məqam və şəraitdən asılı olaraq bə'zi Azərbaycan sözlərində vurğu ilk hecada ola bilər. Məs: ancaq, yalnız, yenə, dünən və s.
Azərbaycan dilindəki şəkilçilərin çoxu vurğu qəbul edən şəkilçilərdir. Vurğu qəbul edən şəkilçilər sözə bitişdirildikdə, sözdə-ki vurğu şəkilçilərin üzərinə keçir. Məs: söylə-söyləyir, oxut-oxut-maq, çiçək-çiçəklik və s.
 

Vurğu qəbul etməyən şəkiçilər

Müasir dilimizdə elə şəkilçilər vardır ki, onlar vurğu qəbul etmir. Bu şəkilçilər sözə artırıldıqda vurğu həmin şəkilçilərin üzərinə keçmir. Bu şəkilçilər, əsasən, aşağıdakılardır:
1) İnkar şəkilçiləri -m, ma². Məs: sil-mə, çalış-m-ır, oxutdur-ma və s. 
2) Sual şəkilçiləri –mı⁴. Məs: alacaq-mı, gördün-mü, gəlir-mi və s.
3) Birgəlik bildirən –la² şəkilçiləri. Məs: atam-la, gül-lə, bacım-la və s.
4) Zaman şəkilçilərindən sonra gələn –sa² (isə hissəciyinin şəkilçiləşmiş forması) şəkilçiləri. Məs: almış-sa, görür-sə, qalar-sa, alacaq-sa və s.
5) Zərf əmələ gətirən –ca² şəkilçisi. Məs: məzmun-ca, ağıl-ca, mən-cə, siz-cə və s.
6) Tərkibində inkar şəkilçisi olan fe'li bağlama şəkilçiləri –madan², -mamış². Məs: oxu-madan, bil-mədən, salamlaş-mamış, gör-məmiş və s.
7) Fe'li bağlama düzəldən –arkən² şəkilçisi. Məs: ol-arkən, ged-ərkən, və s.
8) İndiki və gələcək zaman şəkilçilərindən sonra –dı⁴ (idi hissəciyinin qısaldılmış forması) şəkilçisi. Məs: oxuyar-dı, gələcək-di, görür-dü və s.
9) İndiki və gələcək zamandan sonra işlənən şəxs sonluqları. Məs: görür-əm, alır-san, oxuyur-sunuz, oxuyur-lar, gələcək-lər və s. 
10) Xəbər şəkilçiləri –dır4. Məs:görüb-dür, almış-dır və s.
11) Zaman şəkilçilərindən sonra gələn –mış⁴ (imiş hissəciyinin qısaldılmış forması) şəkilçiləri. Məs: bilir-miş, alar-mış və s. 
12) Əmr şəklinin II şəxs cəm şəkilçiləri –ın⁴, -ınız⁴. Məs: al-ın, qur-un, qaldır-ınız, bildir-iniz və s.
13) Nəsil, tayfa, familiya mənsubiyyəti bildirən –gil şəkilçisi. Məs: Əli-gil, anam-gil, bibim-gil və s.
14) Adlara (isim, sifət, say, əvəzlik) bitişərək xəbər düzəldən şəkilçilər: -am², -ıq⁴, -san², -sınız⁴, -dır⁴, -dırlar⁴. Məs: şagird-əm, ə'laçı-yıq, sən-sən, cavan-sınız, saf-dır, uşaq-dırlar və s.
15) Familiya düzəldən –ov, -yev şəkilçisi. Məs: Hüseyn-ov, Əli-yev və s.